نشانه های انسان عاقل!

عقل همانند هر قوه ای در مسیر کمال، مراتبی را می گذراند. همان طور که ایمان مراتبی دارد، عقل و خردورزی نیز مراتبی دارد.

خداوند در قرآن نشانه های خردورزان را بیان کرده است. البته این بدان معنا است که دست کم اگر بخواهیم خردورزان را بشناسیم می بایست به این نشانه ها توجه کنیم.

قرآن كریم نشانه هایی برای عاقلان قرار می دهد كه ما در این نوشتار به دو مورد آن می پردازیم:

1 ـ آخرت طلبی

قرآن مجید، ترجیح آخرت را بر دنیا از نشانه های عاقلان دانسته، می فرماید: «وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذینَ یَتَّقُونَ أَفَلا تَعْقِلُونَ»؛ «زندگی دنیا، چیزی جز بازی و سرگرمی نیست و سرای آخرت، برای آنها كه پرهیزگارند، بهتر است! آیا نمی اندیشید؟» (انعام / 32)

تشبیه زندگی دنیا به بازی و سرگرمی از این نظر است كه بازی ها و سرگرمی ها معمولاً كارهای توخالی و بی اساسی هستند كه از متن زندگی حقیقی دورند؛ زیرا پس از پایان بازی، همه چیز به جای خود باز می گردد!

در برابر بازیگران كودك منش، عاقلان وجود دارند؛ آنان به جای دل خوش كردن به زندگی دنیا، به حیاتی جاویدان و فناناپذیر در جهانی وسیع تر و سطح بسیار بالاتر، می اندیشند؛ جهانی كه سر و كار آن با حقیقت است نه مجاز، و با واقعیت است نه خیال؛ در جهانی كه نعمت هایش با درد و رنج آمیخته نیست، و سراسر، نعمتِ خالص است. (تفسیر نمونه، ج‏5، ص‏ 208)

2 ـ خداجویی

یكی دیگر از ویژگی های عاقلان، خداجویی و خداطلبی است. آنان با اندیشیدن در آیات و نشانه های پروردگار در نظام هستی، به وجود خدا و عظمتش پی می برند.

قرآن مجید در این باره می فرماید: «إِنَّ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْكِ الَّتی تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ كُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»؛ «در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و كشتی هایی كه در دریا به سود مردم در حركتند، و آبی كه خداوند از آسمان نازل كرده، و با آن، زمین را پس از مرگ، زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و (همچنین) در تغییر مسیر بادها و ابرهایی كه میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه هایی است (از ذات پاك خدا و یگانگی او) برای مردمی كه عقل دارند و می اندیشند.» (بقره / 164)

اینان كسانی هستند كه از نیروی خرد به درستی بهره می گیرند و به میانجی گری این آیات به رحمت گسترده و دایمی خدا می نگرند و می دانند كه تنها خدا شایسته دوست داشتن است و تنها راه رستگاری، فرمانبرداری از فرمان های او و سر به سجده نهادن در برابر اوست، و تنها او باید به عنوان ولی و سرور پذیرفته شود.

كسانی كه خردِ خود را به كار نمی اندازند، با وجود داشتن آن، از وجود این خرد و عقل، بهره ای عائدشان نمی شود.

اینان پروردگار خود را نمی شناسند، بدان سبب كه با نظری جامد و متحجّر به ظواهر جهان هستی می نگرند و هیچ ژرف نگری در دلالت های این ظواهر ندارند؛ از این رو، اینان یا اصلاً ایمان ندارند و یا اگر ایمانی به خدا دارند بسیار سطحی است. (تفسیر هدایت، سید محمدتقی مدرسی، ج‏1، ص‏288؛ تفیسر نمونه، ج‏1، ص‏562؛ تفسیر نور، ج‏1، ص‏252)

آیه دیگری كه خداجویی را نشانه اندیشمندی می داند آیه 190 سوره آل عمران است. در این آیه می خوانیم: «إِنَّ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ «؛ «مسلماً در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و رفتِ شب و روز، نشانه های (روشنی) برای خردمندان است.» (آل عمران / 190)

این گروه بر حسب منطق قرآن و خرد از مقام انسانیّت و دانش، سهمی نبرده، و از اوراق پدیده های جهان، درسی نیاموخته اند و ارزش خود را نمی دانند، و تا وقتی فرصت زندگی دارند، عمر خود را با سرگرمی و روزمرگی طی می كنند تا سرانجام مرگ، آنان را فراخواند.

اولی الألباب یا صاحبان خرد به تمام موجودات جهان با دقت می نگرند و كوچك ترین پدیده آنها را به وجود یك طرّاح و نقاش ماورای مادّه (كور و كر) و بی شعور راهنمایی می كند.

نقشه دلربایی كه در گوشه و كنار جهان آفرینش جلوه می كند، آن چنان دل های صاحبان خرد را جلب می كند كه افكارشان در هر حال، چه ایستاده و یا نشسته و یا در بستر آرمیده در یاد آفریدگار است.

آنان در هر یك از پدیده ها می نگرند و درس تازه ای از خداشناسی می آموزند و از طرح نقشه زیبای طبیعت به صانع آن پی می برند كه دست توانای خود را در این صنعِ حیرت انگیز هرگز بیهوده به كار نبرده است؛ بلكه باور دارند خدای متعال به جهان تابیده، تا مثالی از بی همتایی خود را در آن صحنه نمایش دهد، و خوان نعمتش را از هر سو برای هر ذرّه بگستراند تا تدبیر عمومی آفرینش را در كوچك ترین پدیده به كار برد، و هر آفریده ای به قدر ظرفیّت خود بهره بردارد؛ ولی از صنع و گسترش خوان هستی خود بی نیاز است. (انوار درخشان، ج‏3، ص‏294)

صاحب مغز و عقل كه ولایت را پذیرفته و صاحب مغز شده است، به سبب تلقیح ولایت در هیچ حالی از ذكر خدا خالی نمی شود، و اگر احیاناً شیطان، ذكر خدا را از یاد او ببرد، دوباره خدا را یاد می كند و در هر حالی استغفار می كند، چه ایستاده و چه نشسته و بر پهلوهایشان (نیز به یاد خدایند)

در برابر این عده، نابخردان هستند كه با افترای بر خدا و دنیاجویی در برابر خداجویی و با دروغگویی، دنبال زندگی دو روزه دنیا هستند: «وَ لكِنَّ الَّذینَ كَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَ أَكْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ»؛ «ولی كسانی كه كافر شدند، بر خدا دروغ می بندند و بیش تر آنها نمی فهمند» (مائده / 103)

برخی مفسران درباره آیه یاد شده معتقدند خداوند تأكید می كند بیشتر كافران تعقل نمی كنند، بدان سبب است كه آنان به جای حق طلبی و به كارگیری عقل در مسیر بایسته و شایسته، به تقلید طریق گذشتگان راه می پیمایند و یا اكثر آنان از اوامر و دستورهای الهی پیروی نمی كنند.

پس آیه شریفه به این مطلب اشاره دارد كه آنان با آنكه می دانستند راهشان بیراهه و مسیرشان رو سوی ناكجا آباد است؛ ولی عشق به ریاست و ملی گرایی افراطی آنان، مانع به كارگیری صحیح عقلشان بود.) تفسیر اثنا‏عشری، ج‏3، ص‏191)

منابع:

تفسیر هدایت ج 1

تفسیر نمونه، ج‏5

تفسیر اثنا‏عشری ج‏3

تفسیر انوار درخشان ج‏3

ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره 162